Têgeha Marxîst a 'biyanîbûn'ê û biyanîbûna Kurdan a li Kurdî

Em bi xwe dizanin, em ên zane, em bi xwe, bi xwe dizanin; sedemeke vê ya baş heye. Me qet li xwe nepirsî- em ê çawa xwe bibînin rojekê? Dema ku digotin, ‘’gencîneya we li kûderê be dile we jî li wir e’’ rast digotin; gencîneya me li wan kewarên mêşê hingiv e. Em tim bi wir ve diçin, weke wan heywanên ku  ji zikmakî ve bi per û bask û mêşên hingiv ku tovê hingiv ê giyên tînin ser hev; a rast tekane tişta ku em ji dil qîmetê pê didine ew e ku em ‘’tiştekî li hêlînê deynin’’. Dema ku em werin ser aliye dî yê jiyanê, ku jê re ‘’jiyanîn’’ tê gotin, ji bo wê kî ji me bi dil e, çiqasî ji dil vê dixwazin? An jî  çiqasî têra xwe dema me heye? Tirsa min ew e ku  ti caran bi temamî ‘’me xwe neda’’ tiştên wiha; dile me ne li wir bû, bi ser de guhê me jî! Jê wêdetir, weke wan ên ketine qêlik de û li xalbûneke îlahî, dema ku bi dengê zimêniya naqoseke ku saet tam li duwanzdeha nîvroyê dixe bi ser hişê xwe ve tên û dibêjin, ‘’ev dengê çi bû?’’, carinan em jî piştre guhê xwe difirkînin, tim bi şaşî, tim bi şermînî dipirsin, ‘’Çi bû ya ku em jiyan’’ jê wêdetir ‘’a rast em kî ne?’’ û weke ku min gotî em piştre dihesibînin dengê naqosa duwanzdehan ku dike zimênî, ya jiyanîna xwe, ya jiyana xwe, bûneweriya xwe- wax! bi ser de em bi şaşî dihesibînin.. Ji bêgavî em li xwe xerîb dimînin, em xwe tênagihin, divê derbarê xwe em bişelişin, ji bo me ew gotina, ‘’mirov herî pir dûrî xwe ye’’ rast e, heta hetayê- dema ku em werin ser mijara xwezanînê, em ne ‘’xwezan’’ in.

- Ramanên min ên li ser reheka pêşdaraziyên me yên sincî, ku mijara vê polemîkê ev e-  vegotinên xwe yên pêşî û tek tûk, di koleksiyona aforîzmayan de, ya bi navê Bi Mirovî, Pir Mirovî, Pirtûka Ji Bo Giyanên Azad xwe dîtin, weke bêhnvedana gerokekî dema ku sekinim û fersenda min çêbû ku li xakên berfireh û bi taloke binerim, yên ku hişê min dabûne ber xwe, wê zivistanê, li Sorrentoyê min dest bi nivîsandina wê kiribû. Zivistana 1876-77’an bû; lê raman ji beriya vê bûn. Di vê lêhûrbûnê de, ramanên ku ji nû ve li wan hûr bûm, ji hîmê xwe ve weke wan ramanan in, em hêvî bikin, ew dema dirêj ku ketî navbeynê, zêdetir ew gihandibin, zelal kiribin, qeyîm kiribin, ew kiribin xwedî raye. Lê îro jî, bi hişkî dilsoziya min a bi wan, di vê dema bihurî de zêdetir bi hev girtina wan, bi ser de, bi hev gerîna wan û ketina wan a nav hev, pê ewlebûna min a bi kêfxweşî ya ji ber  wê agahiya ku kana xwe ji daxwaza hîmî ya wê agahiyê digire, ku  ji serî ve ji hev ne cihê, ne serobero û ne tek û tûk, lê ji reheke hevpar, ji kûr ve serwer û her ku diçe tûjtir diaxive û tiştên teqez dixwaze, qeyîmtir dike. Jixwe ya li feylezofekî dikeve jî ev e. Çi heqê me tine ku em li ser mijarekê bi tena serê xwe bin: Bi tena serê xwe  em ne dikarin bişelişin, ne jî bi tena serê xwe em dikarin heqîqetê bibînin. Ramanên bi me re bêhtir mîna divêtiyên darên ku fêkî didin geş dibin, hêjahiyên me, erê’yên me û na’yên me, heke û gelo’yên me, hemû jî xizmên hev in, têkilî hev in û fêkiyên daxwazekê, ya tendiristiyekê, ya xakekê û tavekê ne. Gelo wê bi dile we bin ev fêkiyên me? –Lê  ji daran re çi! Ji Me re çi, ji me feylezofan re çi!..

Bi fikareke tenê xwemalî min ya derbarê  sincê, ku ji ber sedema têkilî wan hemû tiştên li cîhanê li ser navê sincê jê re li çepkan dabûn, ber pê nedihatim ku li xwe mikur werim -ev fikar di jiyana min de ew çend zû, wiha bêyî ezimandinê û bi rengekî ku nikaribim xwe li ber ragirim, bi derdora min re, bi jiyana min, bi mînakên min re, bi rehekên min re, bi dijberî xwe nîşan da, ez wê bi navê ''a prîorî'' bi nav bikim wê di cih de be- bêyî ku bi derengî bikeve gumana min û meraqa min, bêgav ma ku li ser wê pirsê raweste bê ka bi rastî kana qencî û neqenci'ya me kûder e. Pirsa kana neqenciyê hê di sêzdeh saliya min de serê min êşand: di wî temenî de ku ''dilê te, dema ku nîvî jê bi lîstikên zarokan û nîvî jê bi Xwedê dabeş bûbû'', mijara hewldana min a nivîsê ya pêşî ya bi zaroktî, ya ceribandina min a pêşî ya felsefî ya nivîskî ew bû - dema ku em werin ser ''çareseriya'' pirsê ya ku wê demê gihaştimê, min ew şeref, weke ku hewce dikir, bexşî Xwedê kiribû û min ew bi rengê bavê neqenci'yê diyar kiribû. ''A prîorî'' wiha ferman dabû? Ew ''a prîorî'' ya ku ne sincî bû, bi kêmanî ne sincxwaz bû û ew ''fermana bê şert'' a razdar, a bi temamî dijî Kant, ku ji ''a prîorî''yê bang dikir, bi dema bihurî re min zêdetir guh didayê û tenê bi guhdayinê jî nemabûm wax!..A soxî, bêyî ku bi derengî bikeve, ez hînî wê bûm ku pêşdaraziyên teolojîk ji pêşdaraziyên sincî cihê bikim û êdî min dev jê qeriya ku kana neqenciyê bavêjim aliyê dî. Hînbûna hinek dîrokê û fîlolojiyê û li bara hemû arîşeyên psîkolojîk bihistyarbûneke bi endazetî, di demeke kurt de arîşeya min veguheranda ser arîşeyeke dîtir: mirovîzade, bi kîjan şertan afirandibû ev nirxên qencî û neqenciyê? Û nirxê van darazên nirxî bixwe çi bû? Geşedana mirovîzadeyan heta niha asteng kiribû yan jê re bûbû destek? Ev nîşaneyên tengazariya jiyanê, hejariya jiyanê, pişaftina wê bûn? An, berevajî vê, dewlemendiya jiyanê, hêza wê, xwesteka wê, dilêriya wê, hêviya wê, dahatuya wê derdixist holê? Li ser vê min hin bersiv peyda kirin, min serdem, gel, mewkiyên civakî yên mirovan ji hev veqetandin, min pirsa xwe berfireh kir, bersivan pirs, lêkolîn, texmîn û dibêtiyên dî bi xwe re anîn; heta ku dawiyê min diyarekî xwe, xakeke xwe, cîhaneke veşartî ya mezin bûyî û dibişkivî, baxçeyên veşartî dîtî, ku kesî texmîna wê jî nedikir... Em ên zane, çawa jî şad û bextewar dibin, dema ku bi qasî ku hewce dike em dikarin bêdeng bimînin.

Pêşî ya ku bûyî sedem ku hîpotezên xwe yên têkilî reheka sincî biweşînim, pirtûkokek zelal, paqij û paq, biaqil û zane bû, ku celebekî berevajî û rêşaş yê resenî Ingilîzan yê hîpotezên seçereyê wiha bi zelalî li ber çavê min raxist, bi temamî, bi aliyê xwe yê dijî min û dûrî min bala min kişand. Navê pirtûkê Reheka Sincên Hîsî bû; nivîskarê wê Dr. Paul Rêe, 1877'an hatibû weşandin. Belkî beriya niha hîç pirtûkeke wiha min nexwendibû ku li dijî her hevokê wê derketibim, li dijî her pêdeçûna wê rabûbim, lê li gel vê jî bê ku jê bêzar bibim û bi bêsemaxî min xwendibe. Di wê berhemê de ku beriya niha jî min behsa wê kiribû û wê demê li ser dixebitîm, ku hewce dikir min cih dida hevokên vê pirtûkê û beleheq min ew bi bîr dixist, lê ne ji ber ku wan pûç bikim - çi karê min bi pûçkirinê heye! - jê bêhtir, weke ya ku li aqilê çêkirinê tê, bi wê mebestê ku li şûna ya ne pêkan e ya pêkan, hin caran jî, ji bo ku li şûna şaşîtiyekê yeka dî deynim. Weke ku min gotî, wan deman, ew hîpotezên rehekê ku mijara van lêhûrbûnên vir in, min cara pêşî raxistibûn ber ronkahiya rojê; lê bi rengekî wiha naşîtî ku bi kêmanî min dixwest ji xwe veşêrim, hê ji azadbûnê dûr, ji gotebejiyeke resenî xwe bêpar ya li ser van tiştên resen, bi lixwegerînan û şewişînan. Berfirehtir, bidin ber gotinên min ên li ser cotrabirduya qencî û neqenciyê ya pirtûka Mirovî Pir Mirovî, rp. 51 (carekê ji eniya esîlan, carekê ji eniya koleyan); her wiha bidin ber gotinên min ên li ser nirxê sincê êşxwaz û reheka wê, ya rp. 119'an, her wiha, bidin ber gotinên min en li ser ''sincê dab û nerîtî' ya rp. 78 82, II, 35'an, ku bi sincekî dêrintir û ya hê zûtir e û toto coelo (bi temamî) li derveyî şîroveya qencîkariyê dimîne (Dr. Rêe di vê de, weke hemû seçerekarê sincî yê Ingilîz, bi rengekî hazir şêwaza nirxandina sincî dibîne), her wiha bidin ber gotinên min ên rp. 74'an a Gerok, rp. 29, Zeraqa  Berbangê, rp. 99'an, ên li ser reheka dadmendiyê, ya bi rengê hevtabûna hêzan ya ku kêm zêde weke hev in (hevsenga ku şertê hemû peymaman, ji bo vê jî ya hemû hiqûqê ye; her wiha bidin ber gotinên min ên li ser reheka cezayê ya rp. 25 û 34'an a di Gerok de (fonksiyona çavtirsandina cezayê, berevajî fikra Dr. Rêe, ne di sîsika cezayê de heye ne jî di reheka wê de, ev fonksiyon di bin hin şertan de piştre li cezayê hatiye barkirin, û her carê, her ku cihê wê hatiye, weke pêvekekê)

A rast wan deman di dilê min de li ser reheka sincê, ji hîpotezkariya min an jî yên din wêdetir tiştekî hê girîngtir hebû (a rastir: ji ber sedema ku ji ber ji gelek amûrên ku dibire armancê bi reheka sincê re têkilar dibûm). A ku ez têkildar dikirim, nirxê sincê bû - û têkilî vê hema bibêje hewceyî pê hebû ku bi mamosteyê xwe yê mezin Schopenhaûer re min hesabê xwe bidîta; ew pirtûk, azweriya pirtûkê û nakokiya wê ya veşartî jî, weke ku li ber serê min be, bangeke li Schopenhauer bû ( ji ber ku ew pirtûk jî ''polemîk'' bû). Mijar bi taybetî  jî tam jî mijara nirxên ajoya navxwe yên ‘’ne li ya xwe’’, dilpêşewitînê, xweredkirinê û xwefedakirinê bû, ku Schopenhauer heta ku di dest de bi rengê  ‘’di xwe de nirx’’ bimînin, dixemiland, dikir êzdayî, ‘’dikir cihana dîtir’’ û li ser van ji jiyanê û ji xwe re gotibû, Na. Lê tam jî li dijî van ajoyên navxwe bi min re gumaneke wiha hebû ku her ku diçû dibû waswaseke pêşî, her ku diçû ji kûr ve dixepart! Tam jî di vê rewşê de min talokeya mezin a ji bo mirovahiyê didît, rengê herî berz ê xirandin û ji hiş birine – lê ya çi? Ya netiştiyê? – tam jî di vir de min didît destpêka dawiyê, rawestîna wê, westana ku bere awira wê li paş e, ketina nav eniya dij jiyanê ya daxwazê, agahdarkirina bi dilovanî û xemgîniyê ya nexweşiya dawî: sincedilovaniyê ya ku her diçû berbelavtir dibû û di feylezofan jî digeriya û ew pê nexweş diketin, min bi rengê semseleta herî hêwilnak a çanda Ewropayê dît, ku ketine nav rewşeke ku ditoqînin. Çanda Ewropayê di ser vê rêya fetlokî re ber bi Bûdîzmekê ve, ber bi ‘’Bûdîzma Ewropî’’ – nîhîlîzmê ve diçû?.. Ji ber ku ev helwesta feylezofan a modern, hilbijrtina dilovaniyê û berzkirina vê tiştekî nû ye; tam jî, heta niha feylezof li ser bênirxbûna dilovaniyê hevraman bûn. Navê Platon, Spînoza, La Rochefoucauld û Kant bidim bes e: çar mêjiyên ku ji hev cihê lê li ser mijarekê ya wan yek: li ser mijara kêmkirina dilovaniyê.

Ev pirsa nirxê vê dilovaniyê û sincê dilovaniyê (ez li dijî vê nermbûna hetikî ya hîsan a serdema me me) destpêkê weke tiştekî qut, pirseke bi serê xwe xuya dike; lê kî hinekî xwe li ber berde, li vir hînî pirsan bike, tişta ku bi serê min hatî wê bi serê wan jî were: - wê bergeheke nû û bêhempa li ber vebe, dibêtiyek mîna sergêjînekekê wê pê bigire, her cure pê ne bawerî, waswasî, tirs wê derkeve holê, baweriya bi tevahiya sincê wê bihejije – û dawiyê daxwazeke nû wê xwe bide bihîstîn. Çi ye ev daxwaza nû de ka em bibêjin: hewcehiya me bi rexnekirineke nirxên sincî heye, beriya her tiştî divê nirxê van nirxan em bidin ber pirsan – û ji bo ku ev were kirin jî derbarê wan rewş û şertan ku ev nirx lê çêdibin, geş dibin, maneyen wan diguherin (sincê bi rengê encamê, semselet, maske, dirûtî, nexweşî û şaşfêhmkirinê; û sincê bi rengê sedem, derman, hişyarîdêr, sînordar û jehrê) hewcehiya me bi agahiyeke wiha heye ku heta niha çênebûye, nehatiye xwestin. Ev nirxê ‘nirx’an, weke ku li ber destan hazir bin, rasteqîn bin, li derî hemû lêpirsînan bin hate dîtin; ji hela pêşvebirina mirov, sûdewariya wê, geşbûna wê (dahatuya mirov jî di nêv de), bêyî ku bi qasî derziyê jî guman jê were kirin û bê rawest,  heta niha nirxê ‘’qencî’’yê  ji  yê‘’neqenciyê’’ zêdetir hate dîtin. Lê ku berevaniya wê rast be? Lê ku ‘’qenc’’ bi semseleta paşveçûyinê be, her wiha di xwe de talokeyekê, ji rêderxistinekê, jehrekê û tiryakeke vehewîne ku dike li ser pişta dahatuyê îro were jiyîn? Belkî jiyaneke hê rehettir, kêm taloke  lê her wiha berteng û astkêm be?.. Lê ku ti caran nikarin bigihijin wê qudreta herî bilind û debdebeyê ya ji bo celebe mirovan pêkan e û sûcdarê vê wê sinc be? Lê ku sinc mezintirî taloke be?

Heke ji vê nivîsê nayê fêhmkirin û bi guh xweş nayê, sûcdarê vê, biya min, ne hema tenê ez im. Ev nivîs têra xwe zelal e, lê li gor şertê ku min danî, bi şertê ku nivîsên min ên beriya vê bi xîretkarî hatibin xwendin, ku bi rastî jî ne nivîsên wiha ne ku bi rehetî werin xwendin. Mînak, em behsa '’Zerdeşt'’ê min bikin, kesekî ku li bara her peyveke wê pirtûkê geh ji kûr ve birîndar nebûbe, geh heyranî wê nemabe, nahesibînim ku  ew nas kiribe: ji ber ku wê demê dibe xwedî wê cihêkariyê ku ronkahiya rojê ya ku ji hêmana aram zaye, dûrahiya wê, berzbûna wê û teqeziya wê, bi rengekî ku jê re kirnûş bibe, wê par ve bike. Di hin rewşan de jî,  aforîzma  rê li ber zehmetiyan vedike: sedema vê ew e ku bi têra xwe girîng nayê dîtin. Lê xwendina aforîzmayekê ya ku bi hostayî hatiye danîn û li qalib hatiye xistin, nayê maneya ''dahurandin''a wê, berevajî vê, tenê piştî ku hate xwendin şîrovekirina wê dikare dest pê bike û ev, hewcehiyê bi hunera şîrovekirinê dibîne. Di lêhûrbûna sêyan a vê pirtûkê de, min mestereyeke wî tiştî daye ku li vir jê re ''şîrove'' dibêjim - li serê wê lêhûrbûnê aforîzmayek heye, lêhûrbûn bixwe, vekirina wê aforîzmayê ye. Bi rengekî hunerî pêkanîna xwendinê beriya her tiştî, di roja berdest de bi temamî hatiye jibîrkirin - ji ber vê jî ji bo ku nivîsên min 'bikaribin werin xwendin'' hê zû ye - helbet, pêşbîniyekê dike, ji bo  pêkanînê, hema hema çêlekbûnê, lê tiştekî ku bi ti rengî nebûbûna ''mirovê modern'': kayinê..

Sîls-Marîa, Engadîna Banî,

Temûz 1887

Frîedrîch Nîetzsche, Pêşgotina pirtûka bi navê Seçereya Sincê, Polemîkek

Wergera ji Tirkî; Şengul Ogur