Têgeha Marxîst a 'biyanîbûn'ê û biyanîbûna Kurdan a li Kurdî

Di vê nivîsa xwe de em ê hewl bidin ku têgiha ‘’biyanîbûn’’ê ya di Marxîzmê de vebêjin û hewl bidin ku wê  ji nav kategoriyên ekonomîk û çînî derbixin û di nav nirxên kulturî û netewî de wateyeke nû  bidine û li ser têkiliyên serdest û bindestiyê biyanîbûna kurdan a li kurdî destnîşan bikin.

‘’Naxwe heya ku kiryarên mirovan ne li gorî pîvanên dildariyê lê  li gorî xweristê(xweza)  werin dabeş kirin li şûna ku mirov zalîtiyê li ser karê xwe bike ev çalakî vediguherê hêzeke ku  li dijî mirov radiweste û hêzeke biyanî ku mirov dike kole’’ (Îdeolojiya Alman, Marx-Engels, rp. 37)

Di derbarê ‘’biyanîbûn’’ê de Marx- Engels di  berhema bi navê Îdelojiya Alman de wiha dibêjin.

Mirov dikare ‘’xwerist’’ê wekî ‘’neçariyê’’, ‘’kotekiyê’’ jî bixwîne. Loma ‘’xwerist’’ hin zagonên derveyîn in ku mirov carinan nikare li hemberî hêza wê derkeve û ji bo vê jî neçar dimîne ku serî li ber hêza wê bitewîne. Ev serîtewandina li hemberî hêza xwezayê herwiha sînorên me yên ‘’azadiya pratîk’’ jî diyar dike û mirov dike kole jî.

Ji ‘’kiryaran’’ mebesta Marx-Engels kiryarên di pêvajoya hilberîna maddî de ne. Ji ‘’kar’’ jî mebesta wan karê afirandineke madî ye.

Ango ew dibêjin, heke kiryarên mirovan ên di pêvajoya hilberîna maddî de ne li gorî pîvanên dildariyê bin û li şûna wê, mirov li gorî zagonên teqez ên diyarkirî tevlî pêvajoya hilberînê bibe ango karê her kesî diyarkirî be û tim neçarî kirina wî karî be, piştî demekê pêvajoya hilberînê, kiryarên mirov, berhema ku ji karkirina mirov  pêk tê, serwerî mirov dibe û ev jî dibe ‘’hêzeke biyanî ku mirov dike kole’’

Ango li gorî Marx- Engels  ‘’biyanîbûn’’ rabûna kontrola me ya li ser kiryarên mirov, li ser berhema mirov e û ji hêla berhema mirov ve rêvebirina mirov e.

Lê ez ê li ser  ‘’biyanîbûn’’ê tenê heya vir; (‘’biyanîbûn’’ rabûna kontrola me ya li ser kiryarên mirov, li ser berhema mirov e) rahêjimê û (‘’biyanîbûn’’) ‘’ ji hêla berhema mirov ve rêvebirina mirov e. ‘’ li derve bihêlim. Loma kategoriyên din en ‘’bîyanîbûnê’’ hene ku êdî ji hêla berhema xwe ve mirov neyê birêvebirin jî ‘’biyabûn’’a mirov a bi berhema mirov  re pêk tê.

Ji ber ku têgiha ‘’biyanîbûn’’a Marxîsmê bêhtir di nav çarçoweya hilberîna maddî de hatiye pênase kirin, wan ji hêla berhema mirov ve kontrolbûna mirov jî li ‘’biyanîbûn’’ê zêde kirine.  Lê hin berhemên mirovan, civakan hene ku derveyî pêvajoya hilberîna maddî ne. Mînak; ziman.

Ziman berhemeke civakî ye ku di pêvajoya hilberîna maddî de wekî hewceyiyekê, bi awayê ‘’berhema nerasterast ên tevgerên maddî’’  pêk hatiye û bi demê re ziman bûye hilgirê kultur, epîstama wê civakê, bûye dînamîka veguhaztina kultur, epîstemê û pêşkeftina wê ya di dîrokê de.

‘’Hilberîna raman, feraset û hişmendiyê, beriya her tiştî rasterast girêdayî kiryarên maddî yên mirovan in û girêdayî têkiliyên maddî yên beramberî hev, girêdayî zimanê rasteqîn ên jiyanê ne. Hişmendî, raman û têkiliyên hişî yên beramberî hev, di vê xalê de, wekî berhemên nerasterast ên tevgerên wan ên maddî rû didin.’’ (Îdeolojiya Alman, rp. 24)

Ku  di vê pêvajoya hilberîna maddî de ziman yek ji ‘’berhem’’a herî girîng a civakan e. ‘’Ziman, biqasî hişmendiyê kevn e,- ziman hişmendiya pêşîn a pratîk û rasteqîn e ku ji bo mirovên din jî heye û naxwe ji bo min jî heye. Eynî weke hişmendiyê, ziman jî encax bi pêdiviya danîna têkiliyên bi mirovên din re, bi awayekî mecbûrî rû dide’’ (Îdeolojiya Alman, rp. 33)

Naxwe ziman herçiqasî ne ‘’berhem’’eke ‘’rasterast’’ a di pêvajoya hilberîna maddî de be jî, ew di pêvajoya hilberîna maddî de, wekî berhemeke ‘’nerasterast’’  di pêvajoya hilberîna maddî de pêk tê û xweyî karekterekî civakî ye.

Ku  niha em pirsa xwe  bikin: ‘’Gelo biyanîbûna li zimên çawa pêk tê?’’

Em dîsa berê xwe bidin ramanên Marx- Engels ên di derbarê bîyanîbûnê de, ku me di destpêka nivîsa xwe de nivîsîbû: ‘’ ’Naxwe heya ku kiryarên mirovan ne li gorî pîvanên dildariyê lê  li gorî xweristê  werin dabeş kirin li şûna ku mirov zalîtiyê li ser karê xwe bike ev çalakî vediguherê hêzeke ku  li dijî mirov radiweste û hêzeke biyanî ku mirov dike kole’’

Heke em di vê jêgirtinê de çend guhertine biçûk bikin, em ê gav bi gav bersiva pirsa xwe bibînin. Li vir peyv ên  ku em dixwazin biguherînin, peyvên ‘’xwerist’’, ‘’kiryar’’ û ‘’kar’’ e.  Em ê li şûna peyvên ‘’kiryar’’ û ‘’kar’’ê peyva ‘’zimên’’ û li şûna peyva ‘’xwerist’’ê jî peyva ‘’daxwaza dewletê/neteweyekê’’  û li şûna ‘’çalakiyê’’ jî ‘’axaftina bi zimanê xwe’’ û li şûna ‘’dabeşkirin’’ê jî ‘’dayîn’’ê  bi cih bikin û careke din li têgiha ‘’biyanîbûn’’ê binerin: ‘’ ’Naxwe heya ku zimanê mirovan ne li gorî pîvanên dildariyê lê  li gorî daxwaza dewletê  werin dayîn li şûna ku mirov zalîtiyê li ser zimanê xwe bike ev çalakî(axaftina bi zimanê xwe) vediguherê hêzeke ku  li dijî mirov radiweste û hêzeke biyanî ku mirov dike kole’’

Belê, aniha, êdî em peyva ‘’biyanîbûn’’ê dikarin ji bo berhemên ku rasterast  bi pêvajoya maddî ya hilberînê ve ne girêdayîne jî girê bidin.

Jixwe Marx- Engels têkiliya çîna serdest û ramanê destnîşan kirine: ‘’Ramanên çîna serdest, di hemû serdeman de, ramanên serdest in, bi vegotineke dî, çîna ku hêza maddî ya civakê ye, di heman demê de hêza serdest a ramanî ye jî. Çîna ku alavên hilberînê yên maddî di destê xwe de digire, di heman demê de alavên hilberînê jî di destê xwe de digire, ev ewqasî ketine nav hev ku ramanên kesên ku ji alavên hilberînê ramanî bêpar mane  girêdayî wan in’’( Îdeolojiya Alman, Marx-Engels, rp. 51)

Li vir jî li şûna ‘’çîn’’ mirov dikare ‘’netewe’’ , li şûna ‘’raman’’ê jî ‘’ziman’’, li şûna ‘’civak’’ê jî ‘’dewlet’’  deyne û wiha bixwîne: ‘’Zimanê neteweya serdest, di hemû serdeman de, zimanê serdest e, bi vegotineke dî, neteweya ku (xweyî) hêza maddî ya dewletê ye, di heman demê de hêza serdest a zimanî ye jî.’’ Ango neteweya serdest bi mekanîzmaya dewleta xwe, bi hêza çewisîner a dewletê zimanê xwe li neteweya bindest ferz dike û zimanê neteweya bindest di biniya zimanê neteweya serdest de diçewisîne.

Marx- Engels ne ku behsa têkiliyên neteweyan nakin. Ew dîsa di nav kategoriyên ekonomîk de, li ser pêvajoya hilberîna maddî têkiliyên neteweyan destnîşan dikin: ‘’ Têkiliyên neteweyên ji hev cuda girêdayî wê ne ku bê ka hêzên hilberîner ên her yek ji van neteweyan, dabeşbûna-kar û têkiliyên hundirîn çiqasî bi pêş xistine.’’ (Îdeolojiya Alman, Marx- Engels, rp.20)

Li gorî vê heke em li rewşa kurdan  binerin, têkiliya neteweya tirk û neteweya kurd ji hêla hêza kotekî ya dewleta tirk ve diyar bûye. Di bin bandora vê hêza dewletî de, neteweya tirk serwerî neteweya kurd bûye û ev serwerbûna netewî bi xwe re li gel serweriya gelek tiştên din, serweriya zimanî jî aniye.

Vê serweriya zimanî, li gel ku zimanê kurdî berhema miletê kurd e jî, kiriye ku kurd li berhema xwe ango li zimanê xwe biyan bibin û nikaribin ew bi ‘’dildarî’’, bi serbestî bi zimanê xwe bidin û bistînin, bi pêşxistina zimanê xwe , xwe, hişê xwe, kultura xwe, wêjeya xwe bi pêş bixin. Vê serweriya zimanê tirkî ya li ser zimanê kurdî kiriye ku di navbera kurdan û zimanê kurdî de biyanbîbûneke pêk were. Loma ‘’biyanîbûn’’ me diyar kiribû ku rabûna kontrola me ya li ser berhema miro e û ji bo ku ti kontrola me ya li ser ‘’berhem’’a me ango zimanê me nemaye, em nikarin zalî vê’’berhem’’a xwe bibin, vê  kiryara xwe bi ‘’dildarî’’ pêk bînin. Ji bo  vê jî, vê  ‘’biyanîbûn’’ê kiriye ku ev berhema neteweya kurd; zimanê kurdî bibe hêza ku li dijî kurdan radiweste û kurdan dike koleyê neteweya tirk.

26/09/2012

Şengul Ogur